وضعیت چک‌های قدیمی در برابر چک‌های صیادی

اخیرا و به موجب مصوبات جدید تنها برگ چک‌هایی مورد پذیرش بانک‌ها جهت وصول قرار می‌گیرند که از نوع چک صیادی بوده و در سامانه مربوط به چک‌های صیادی معرفی شده باشند.

این تصمیم سوالی را برای بسیاری از اشخاص به همراه آورده است، تکلیف چک‌های قدیمی چه می‌شود؟

در واقع و برخلاف فلسفه اولیه چک که به عنوان وسیله پرداخت فوری پیش‌بینی شده و به مردم معرفی شده بود، در عمل از برگ‌های چک بیشتر برای پرداخت‌های بلند مدت استفاده می‌شد و یا ممکن بود در پرداخت‌های اقساطی از چک استفاده شود.

به همین سبب ممکن است برگ‌های چکی در اختیار اشخاص باشد که مربوط به سال‌های گذشته بوده باشد.

چنانچه شما نیز برگ چک‌های قدیمی به همراه دارید و صادرکننده چک نسبت به جایگزین کردن برگ چک با چک‌های جدید اقدام نمی‌کند، پیشنهاد می‌کنیم تا پایان این مطلب با ما همراه شوید.

انواع برگ چک

قانون صدور چک که متن اولیه آن در سال ۱۳۵۵ مورد تصویب مجلس قانونگذاری قرار گرفته لیکن آخرین اصلاحات آن به سال ۱۴۰۰ مربوط است، در ماده اول خود انواع چک‌ها را تعریف کرده است که به شرح ذیل است:

1. چک عادی: برگ چکی که دارنده دسته چک به نفع ثالث صادر میکند به طریقی که بانک مبدا مسئول پرداخت وجه چک از حساب جاری صادرکننده چک خواهد بود. در این نوع از چک تضمینی برای پرداخت وجه وجود نداشته و تنها تضمین، اعتبار صادرکننده خواهد بود.
2. چک تایید شده: به نوعی از چک گفته می‌شود که همچون چک عادی بانک مبدا پرداخت آن از حساب جاری صادر کننده را بر عهده دارد، لیکن در این نوع از چک، پرداخت وجه یا در واقع وجود وجه در حساب جاری، توسط بانک تایید شده است.
3. چک تضمین شده: به نوعی از چک گفته می‌شود که به صورت موردی و توسط بانک صادر می‌شود و پرداخت وجه آن به نفع دارنده تضمین شده است.
4. چک مسافرتی: نوعی از برگ چک است که از طرف بانک و علیه شعبه‌ای دیگر از بانک صادر می‌شود.

با وجود تقسیم ۴ گانه‌ای که در قانون صدور چک وجود داشت، عملا چکهای عادی و چک‌های تضمین شده مورد استفاده قرار می‌گرفت.

همچنین چک‌های صیادی به عنوان نوع جدیدی از دسته چک‌ها معرفی شدند. در این نوع از چک، صادر کننده شماره چک را در سامانه استعلام چک‌های صیادی بانک مرکزی یا اپلیکیشن‌های بانکی به نفع دارنده آن ثبت می‌کند.

به این طریق صادرکننده چک اطلاعات چک را به همراه اطلاعات دارنده به سامانه یکپارچه چک‌های صیادی اطلاع می‌دهد، سپس دارنده چک دریافت چک یاد شده از صادرکننده را در سامانه تایید می‌کند.

با تایید نامبرده در سامانه مذکور، صدور چک و تحویل آن به دارنده تایید شده و سپس دارنده می‌تواند برای وصول وجه چک به بانک مربوطه مراجعه نماید.

در اینجا باید خاطر نشان ساخت که هرگونه نقل و انتقال چک از دارنده به دیگران نیز باید در سامانه مذکور ثبت شده و مورد تایید قرار گیرد والا بانک نسبت به پرداخت وجه چک اقدام نخواهد کرد.

با توجه به انواع چک‌هایی که وجود داشت و در اینجا نیز معرفی کردیم، انواع روش‌های پرداخت و وصول وجه چک را داشتیم که در ادامه بررسی خواهیم کرد.

روش‌های وصول چک

در بند پیشین با انواع چک‌ها آشنا شدیم و دانستیم که چک برخلاف فلسفه اولیه خود از حالت وسیله پرداخت فوری خارج شده و به عنوان وسیله پرداخت وجه در بلند مدت مورد توجه قرار گرفته است.

همچنین باید اشاره کنیم که برگ چک صرف نظر از نوع آن و نیز مدت زمان وصول، اصولا حکایت از بدهکاری صادر کننده چک در حق دارنده چک دارد.

به عبارت ساده‌تر در حقوق ایران اسناد مالی که نزد یک شخص قرار داشته باشد به این معنا گرفته می‌شود که دارنده سند مالی از صادرکننده آن سند طلب داشته است و سند مالی به عنوان وسیله پرداخت آن سند به وی ارائه شده است.

از سوی دیگر چک به عنوان یکی از اسناد تجاری شناخته می‌شود. اسناد تجاری که شامل چک، سفته و برات هستند، از تسهیلاتی در پرداخت برخوردارند که دیگر اسناد مالی از آن‌ها بهره‌مند نیستند.

دلیل این امر را باید در فلسفه روابط تجاری دنبال کرد.

در واقع و با توجه به اینکه در روابط تجاری سرعت نقش حیاتی ایفا می‌کند، قانونگذاران و سیاستگذاران حقوق تجارت برای اسناد تجاری برخی تسهیلات را فراهم ساخته‌اند که به طریق آن می‌توان با سهولت و سرعت بیشتری نسبت به پرداخت وجه سند اقدام نمود.

به همین سبب نیز برای پرداخت دیون مالی که در قالب چک هستند، انواع روش‌های سنتی پرداخت اسناد مالی و نیز اسناد تجاری می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند.

توضیح آن که علاوه بر پرداخت عادی که به واسطه بانک‌ها انجام می‌شود، برای پرداخت چک ۴ حالت دیگر نیز پیش‌بینی شده است که به قرار ذیل است:

پرداخت از طریق بانک

عادی‌ترین نحوه پرداخت وجه چک که در واقع بیشتری کاربرد را داشته و معمولا پرداختها به همین شکل است از طریق مراجعه به شعبه بانک و وصول مستقیم وجه چک است.

در این روش، همانگونه که اشاره شد، برای چک‌های صیادی ضروری است که معرفی چک و دارنده آن صورت گرفته باشد.

و نیز اشاره شد که برگ‌های چک قدیمی از اواخر مهر ماه ۱۴۰۲ دیگر در شعبات بانک‌ها پذیرش نمی‌شوند، در نتیجه پرداخت عادی وجه چک برای چک‌های برگشتی قدیمی که موضوع این نوشته است، کاربرد نخواهد داشت، مگر آن که صادرکننده چک قدیمی بپذیرد که برگ چک قدیمی را با نوع صیادی آن تغییر دهد.

طرح شکایت کیفری

شکایت کیفری از چک‌های پرداخت نشده‌ای که مدرک برگشت خوردن آن صادر شده باشد ممکن است.

در نتیجه چنانچه چکی در اختیار دارید که با مراجعه به بانک به دلایل مختلف با عدم پرداخت مواجه شده و بانک مربوطه برای شما سند برگشت خوردن چک را صادر نموده است، می‌توانید نسبت به طرح شکایت کیفری اقدام نمایید.

شکایت کیفری نسبت به روش طرح شکایت حقوقی، مدت زمان کمتری به طول خواهد انجامید و نسبت به روش اجرای چک از طریق اجرای ثبت، هزینه کمتری به شما تحمیل خواهد کرد. لیکن در شکایت کیفری باید چند شرط در چک و نیز در زمان طرح شکایت وجود داشته باشد.

توضیح آن که نمی‌توان برای چک های تضمینی و نیز چک‌های مدت‌دار طرح شکایت کیفری انجام داد.

پرداخت از طریق اجرای ثبت

اجرای ثبت که یکی از دوایر اجرا در سیستم حقوقی ایران است، این امکان را دارد که برای اجرای اسناد رسمی راسا اقدام نماید. با توجه به اینکه قانونگذار به چک، از بابت اجرا و وصول وصف رسمی بودن بخشیده است، می‌توان برای وصول وجه چک از طریق اجرای ثبت اقدام نمود.

البته باید توجه داشت که مطابق با ماده ۲ از قانون صدور چک، برای اجرای چک برگشتی از طریق دایره اجرای ثبت، ضروری است که اولا عین چک و گواهی عدم پرداخت آن را در اختیار داشته باشیم و ثانیا مطابقت امضای صادرکننده چک بر روی برگ چک با نمونه امضایی که نزد بانک موجود است، باید به تایید بانک مربوطه رسیده باشد.

در نهایت تنها شخصی می‌تواند از طریق اجراییه ثبت اقدام نماید که چک در وجه وی صادر شده باشد و ظهرنویسان و دست‌های بعدی نمی‌توانند از طریق اجرای ثبت اقدام نمایند.

با توجه به وضعیت اجرای ثبت، اینگونه به نظر می‌رسد که چنانچه بتوانید برگ چک قدیمی را به سند برگشت خوردگی منضم نمایید، امکان اجرای آن از طریق اجراییه ثبت وجود خواهد داشت.

اما باید در نظر داشته باشیم که مطابق با آیین‌نامه جدید، بانک‌ها چک‌های قدیمی را نمی‌پذیرند، هر چند هنوز نحوه اجرای این آیین‌نامه مشخص نشده است، لیکن عدم پذیرش چک‌های قدیمی ممکن است شامل عدم صدور برگه برگشت خوردگی چک و تایید مطابقت امضا نیز باشد. در این صورت طبیعتا نمی‌توانیم از طریق اجرای ثبت، نسبت به وصول وجه چک قدیمی اقدام نماییم.

طرح شکایت حقوقی

طرح شکایت حقوقی به معنای آن است که از طریق محاکم عمومی و حقوقی نسبت به رسیدگی به پرونده چک برگشتی و وصول وجه آن اقدام نماییم.

توضیح آن که در رسیدگی‌های حقوقی، پرداخت مبالغ اجراییه که در اجرای ثبت به عهده ما قرار دارد وجود نخواهد داشت، همچنین محدودیت‌های شکایت کیفری نیز در شکایت حقوقی وجود ندارد.

در طرح شکایت حقوقی، تا کنون روال اینگونه بود که پس از برگشت زدن برگ چک می‌توانستید نسبت به طرح شکایت حقوقی اقدام نمایید، اما با توجه به آیین‌نامه جدید و چنانچه بانک‌ها نسبت به صدور سند برگشت خوردن چک‌های قدیمی اقدام ننمایند، روال سابق برای طرح شکایت حقوقی کاربرد خود را از دست خواهد داد.

در اینجا باید اشاره کنیم که دادگاه‌های عمومی به عنوان مرجع عام تظلم‌خواهی شناخته می‌شوند. در نتیجه هرگاه که تعیین صلاحیت مراجع اختصاصی شک و تردیدی وجود داشته باشد و یا دیگر روش‌های جبران و وصول حق به نظر مسدود آید، می‌توان به محاکم عام رجوع کرد.

در تعیین تکلیف چک‌های قدیمی نیز باید به صلاحیت عمومی مراجع اشاره کنیم. زیرا همانطور که پیش از این بیان شد، وجود برگ چک نزد یک شخص به معنای آن است که نامبرده از صادر کننده آن طلبی داشته است.

چنانچه طلب به واسطه رابطه قراردادی یا فروش محصولاتی باشد که فاکتور یا قرارداد فی‌مابین در دسترس باشد، به راحتی و با ارائه اسناد پایه شامل قرارداد یا فاکتور می‌توان نسبت به طرح شکایت حقوقی اقدام کرد.

اما حتی اگر اسناد پایه که بیانگر رابطه حقوقی طرفین و تایید کننده بدهکاری صادر‌کننده چک باشد را در اختیار نداشته باشیم، نمی‌توانیم به واسطه تغییر قانون و سرباز زدن صادر‌کننده از چک از انجام تعهدات خود، دارنده چک را از حقوق خود محروم سازیم.

در چنین وضعیتی که نه بانک نسبت به برگشت زدن چک قدیمی اقدام می‌کند، نه صادر کننده چک ترتیب وصول و پرداخت آن را می‌دهد و نه اسناد و مدارکی که رابطه پایه را به اثبات رسانده و بدهکاری صادر کننده چک را تایید کند در اختیار نداریم، می‌توانیم به استناد برگ چکی که در اختیار است نسبت به طرح دعوای حقوقی اقدام کنیم.

البته در چنین فرضی، اثبات ادعا دشوارتر خواهد بود. به نحوی که پیشنهاد می‌گردد از کمک وکلای دادگستری استفاده شود، در این حالت روش اثبات بدهکاری نامبرده به نحوی که دادگاه رسیدگی کننده را به صدور رای محکومیت اقناع کند، به کمک دیگر ادله اثبات دعوا همچون شهادت باید انجام شود.

تکلیف چک‌های برگشتی قدیمی

با توجه به آنچه که تاکنون بیان شد، مشاهده می‌گردد که وصول چک‌های قدیمی از ابتدای آبان ماه ۱۴۰۲ با دشواری همراه شده است.

البته چنانچه برگ چک‌های قدیمی پیش از این تاریخ با تایید بانک مواجه شده و سند برگشت خوردن چک و مطابقت امضا برای آن‌ها صادر شده باشد، امکان مراجعه به روش‌های اجرای ثبت و نیز طرح شکایت حقوقی با سهولت بیشتری همراه است.

اما دانستیم که چنانچه برگ چک قدیمی در اختیار دارید و نه صادر کننده چک حسن نیت از خود نشان می‌دهد و نسبت به پرداخت وجه آن اقدام می‌کند و نه بانک از پذیرش و صدور سند برگشت خوردگی چک اقدام می‌کند، ناگزیر از طرح شکایت حقوقی خواهید بود.

همچنین اشاره کردیم که در اختیار داشتن چک اصولا به معنای بدهکار بودن صادر‌کننده آن است و با توجه به اینکه یک سند مالی است برای شروع یک دعوای حقوقی کفایت می‌کند. اما اگر اسناد و مدارکی که رابطه پایه و دلیل بدهکاری صادر کننده را اثبات کند در اختیار داشته باشید، در وضعیت مساعدتری قرار خواهید گرفت.

همچون آن که قرارداد پایه که بین دو طرف امضا شده و برگ‌های چک به عنوان وسیله پرداخت معرفی شده‌اند را به دادگاه ارائه نمایید، و یا آن که فاکتورهای فروش که با مبلغ چک همخوانی داشته باشد و مورد تایید صادرکننده چک قرار گرفته باشد، بتوانید به دادگاه رسیدگی کننده ارائه نمایید، از شانس بهتری در پرونده خود برخوردارید.

اما، همانطور که اشاره کردیم، حتی اگر اسناد تکمیلی برای اثبات ادعای خود نداشته باشید، می‌توانید به دیگر روش‌های اثبات دعاوی همچون معرفی شاهد رجوع کنید. اما در این صورت باید در نظر داشته باشید که اثبات دعوا دشوار و امری تخصصی خواهد بود.

در نهایت و در مقام جمع‌بندی باید اشاره شود که تکلیف چک‌های برگشتی قدیمی این است که امکان وصول و مطالبه دارند اما با توجه به تغییرات قانونگذاری و آیین‌نامه‌های اخیر التصویب، روش‌های وصول آن نسبت به چک‌های عادی به مراتب دشوارتر شده است.