ایران‌کد، پروژه‌ای در حوزه‌ فناوری اطلاعات کشور (قسمت ۵ از ۷)

مقدمه:

در چهار بخش گذشته از این سری مطالب، پیش‌نیازهای لازم برای درک مفوم، ضرورت ایجاد و استفاده، چگونگی عملکرد و ساختار طرح ملی ایران‌کد (نظام ملی طبقه‌بندی و خدمات شناسه کالا و خدمات) را مورد بررسی قرار داده و اکنون آمادگی لازم جهت بررسی دقیق‌تر این طرح را داریم. اکنون و در قسمت پنجم از این سلسله مقالات، با پروژه‌ی ایران‌کد بیشتر آشنا خواهیم شد. این بخش کمی طولانی است اما به شما بزرگواران توصیه می‌کنم، حتما تمامی مطالب این بخش را به دقت مطالعه بفرمایید.

 

قسمت پنجم:

تعریف یک عبارت مهم:

در ابتدای متن بهتر است تعریفی از عبارت لجستیک[۱] ارائه دهیم تا خواننده با این عبارت که در طول این متن بارها ذکر می‌شود آشنا باشد. لجستیک به مجموعه‌ای از اجزا و فعالیت‌های به‌هم پیوسته گفته می‌شود که برای دستیابی به اهداف مشترک در سیستم تأمین، تولید، انبارداری و توزیع، از یکپارچکی، انسجام و هماهنگی برخوردار باشند. در واقع بیشترین کاربرد سیستم‌های لجستیک در زنجیره‌ی تأمین و این سیستم‌ها به صنعت کسب و کار کمک می‌نمایند.

 

 

تاریخچه ایران‌کد

سابقه‌ی پروژه‌ی ایران‌کد و گروه مجری آن، به پروژه‌ای با نام سماپل[۲] باز می‌گردد. سماپل در واقع سیستم مدیریت اطلاعات پایه‌ی لجستیک سپاه پاسداران اسلامی پس از زمان جنگ تحمیلی می‌باشد. در زمان جنگ تحمیلی، مدیریت منابع جبهه‌های جنگ و تسلیحات و ابزارآلات مورد نیاز در جبهه‌ها، تحت شرایط خاصی قرار داشت و به دلیل محدودیت‌های موجود، سیستم لجستیک سپاه در آن زمان از بسیاری از اصول سیستمی و سازمانی صرف نظر می‌کرد. بی‌نظمی‌ها و عدم ساختاریافتگی در لجستیک آن زمان سپاه مشکلات عدیده‌ای را برای کشور در بر داشت. اما پس از اتمام جنگ و ثبات در وضعیت کنترل موجودی انبار و میزان تولید و در کنار آن، شناخت دقیق میزان نیاز به لوازم و تجهیزات و تسلیحات، این فرصت برای مجموعه‌ی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی فراهم شد تا ساختاری نو ایجاد کرده و شرایط حاکم بر سازمان لجستیک را بهینه نموده و عملیات آنرا ارتقا دهد.

مهمترین گام در راه‌اندازی لجستیک مطمئن و نظام‌یافته در تأمین و نگهداری تجهیزات سپاه، استفاده از نظام طبقه‌بندی و سیستم‌ کدگذاری بومی و مطابق با نیازهای ملّی بود که حاصل این تلاش، منجر به طراحی، پیاده‌سازی و اجرای سماپل در سال ۱۳۷۴ شد. اهداف استراتژیکی که سماپل به دنبال آنها بود و امروزه کاملا تحقق یافته‌اند به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:

1. ایجاد زبان مشترک
2. ایجاد حافظه‌ی اجتماعی
3. ایجاد بستر اطلاعاتی

پس از مشاهده‌ی تأثیرات مثبت این نظام لجستیکی بر فرایند عرضه و تقاضا در سپاه، که همزمان با عضویت ایران در سازمان جهانی GS1 و انتخاب مرکز ملّی شماره‌گذاری کالا و خدمات ایران به عنوان نماینده‌ی انحصاری این سازمان در ایران بود، تفکر ایجاد نظام لجستیک در سطح تمامی کالاها و خدمات ملّی در کل کشور، در ذهن گروه مجری سماپل که مدیران مرکز ملی شماره گذاری نیز بودند، شکل گرفت.

در این راستا، واضح بود که برای تحت کنترل درآوردن اطلاعات کالاها و خدمات و ایجاد یک زبان مشترک از آنها در کشور، می‌بایست تمامی سازمان‌ها و موسسات مختلف در کشور از یک نظام هماهنگ استفاده نمایند. به همین منظور، نیاز به یک ابزار که بتواند زبان مشترکی از کالاها و خدمات در کشور بوجود آورد و در عین حال بتواند تناظرات مفید و موثری را بین سیستم­های مختلف بوجود آورد، ضروری به نظر می‌رسید که موجب ایجاد نظام ایران­کد در کشور شد.

 

 

شناخت ایران­کد

ایران‌کد نظامی است که بر مبنای دو مفهوم طبقه‌بندی و توصیف، اطلاعات اساسی کالاها و خدمات را با استانداردهای خاص تدوین می‌کند. از جمله این استانداردها می‌توان به ساختار طبقه‌بندی ملی کالاها و خدمات، استانداردهای نام‌گذاری، کدگذاری و ژنریک‌سازی[۳] اشاره کرد. ایران‌کد شماره‌ای منحصر به فرد را که بیانگر اطلاعات آن کالا یا خدمت است تحت عنوان کد ملی کالا یا خدمت به هر کالا یا خدمتی تخصیص می‌دهد. علاوه بر لزوم ایجاد تناظر بین سیستم­های کدگذاری مختلف، موارد زیر را در مورد ضرورت طراحی نظام ملی طبقه­بندی و کدگذاری کالاها و خدمات می­توان مطرح نمود:

با نگاهی به موضوع تجارت سه موجودیت اصلی در آن قابل­تشخیص است: فروشنده، محصول و خریدار. در واقع، در هر تعامل تجاری همواره یک فروشنده تمایل دارد در ازای دریافت وجه مشخصی از خریدار، مالکیت محصول خود یا حق بهره‌برداری از آن را به او منتقل نماید. در مقابل، خریدار نیز زمانی اقدام به خرید می‌کند، که محصول مورد تبادل از مطلوبیت لازم برای وی برخوردار باشد. البته باید به این نکته توجه نمود که مجموعه این تعاملات در سایه سیاست‌ها، قوانین و قواعد حاکم بر بازار انجام می‌شود.

هر تامین­کننده می‌خواهد اطلاعات کامل محصولات خود را به خریداران گسترده‌ای از بازار هدف، با کم‌ترین هزینه، در کوتاه‌ترین زمان منتقل نماید. به عبارت دیگر، تلاش‌های یک تامین‌کننده خواه یک تولید‌کننده باشد یا یک توزیع­کننده زمانی مثمرثمر واقع می‌شود که خریداران آگاهی کاملی از محصول یا محصولات وی داشته باشند. از طرف دیگر زمانی خریداران به سراغ یک محصول خاص می‌روند که بدانند دقیقا چیست؟ چه کار می‌کند؟ چه دوام و کیفیتی دارد؟ در مقایسه با محصولات مشابه چه برتری‌هایی دارد؟ از کجاها می‌توانند تهیه کنند؟

تامین کنندگان همواره با این دغدغه روبرو هستند که چگونه محصولات خود را به بهترین شیوه ممکن به بازار معرفی کنند. چگونه می‌توانند ویژگی‌های منحصربفرد محصولات خود را در مقایسه با رقبای خود به اطلاع مشتریان برسانند. نکته مهم در اینجا، مساله به­روز بودن اطلاعات عرضه­شده به خریداران است. یعنی یک دغدغه اصلی این است که آخرین اتفاقات مهم چگونه به مخاطبین اطلاع داده شود، اگر یک محصول جدید عرضه شده است، اگر یکی از محصولات قدیمی در بسته‌بندی جدید قرار است عرضه شود، اگر یک مرکز توزیع جدید راه‌اندازی شده است، اگر نشانی دفتری یا شماره تلفنی تغییر کرده است، چگونه می‌شود همگان را از آن آگاه نمود.

اطلاع‌رسانی کامل، دقیق و به­روز یکی از مهم‌ترین نیازهای همه تامین­کنندگان است که از دو جهت بر سودآوری آن‌ها تاثیر دارد؛ از یک سو با شیوه‌‌های سنتی اطلاع‌رسانی نظیر آگهی در رسانه‌های جمعی مختلف، با صرف هزینه‌ فراوان حوزه‌‌ محدودی از اطلاعات خود را عرضه می­نمایند، از سوی دیگر مشتریان بالقوه آن‌ها به سبب محدود بودن تعداد کسانی که با تبلیغات سنتی محصولات آن‌ها را می‌شناسند، بسیار پایین است. این موضوع به ویژه در مورد بنگاه‌های کوچک و متوسط بیشتر خود را نشان می‌دهد.

اگر از منظر خریداران نیز به موضوع تجارت نگاه کنیم،‌ نیازهای متعددی وجود دارد. خریدار یک محصول می‌خواهد اطلاعات کامل تامین‌کنندگان موجود را با کم‌ترین هزینه و در کوتاه‌ترین زمان، شناسایی و با هم مقایسه نماید. به عبارت دیگر، زمانی که یک خریدار می‌خواهد محصول خاصی را تهیه کند، تمایل دارد تا جایی که ممکن است تمامی تامین‌کنندگان موجود که محصول مورد نظر وی را عرضه می‌کنند، بشناسد، ویژگی‌های محصول هر تامین­کننده نظیر مشخصات فنی، کیفیت و نحوه عرضه محصول را بداند و به علاوه بتواند به سادگی آن‌ها را با یکدیگر مقایسه نماید.

مقایسه محصولات به خریدار کمک می‌کند تا تامین­کننده‌ای را انتخاب نماید که محصول با بهترین مشخصات موردنظر از جمله دوام بالا، بسته‌بندی مناسب، وزن مناسب یا هر ویژگی مناسب دیگر را خریداری نماید. بر این اساس، آگاهی از وضعیت عرضه محصول در بازار از نیازها و دغدغه‌های اصلی خریداران و از شروط اصلی انجام خرید است. این دغدغه به ویژه زمانی که خرید‌ها به صورت عمده بوده یا تصمیم‌گیری برای خرید در یک افق بلند مدت مورد نظر باشد، بیشتر خود را نشان می‌دهد؛ زیرا انتخاب کالا با بهترین کیفیت و مناسب­ترین قیمت در بقا و سود‌آوری بنگا‌‌‌ه‌ها تاثیر قابل­ملاحظه­ای دارد.

از منظر دولت نیز وضعیت بازار از اهمیت خاصی برخوردار است؛ دولت به­عنوان بدنه حاکمیتی و سیاست‌گذار در عرصه تجارت در سطح کشور، مسئولیت تنظیم بازار و حمایت از حقوق تولیدکننده و خریدار و تسهیل تجاری از طریق کاهش شکاف میان تامین‌کنندگان و خریداران را برعهده دارد.

زمانی عرصه تجاری از تعادل مناسب برخوردار است که میزان عرضه و تقاضای یک محصول خاص در شرایط مختلف زمانی و جغرافیایی، اختلاف قابل­توجهی نداشته باشد. اگر این اتفاق بیفتد، آن‌گاه دولت توانسته است بازار را به خوبی تنظیم نماید. به عبارت دیگر، دولت باید با سیاست‌گذاری‌ مناسب و اعمال صحیح سیاست­ها، از بروز تقاضای بدون پاسخ یا عرضه بدون نیاز یک محصول به­ویژه در حوزه محصولات مهم و اساسی جلوگیری نماید.

آگاهی از شرایط تامین‌کنندگان محصولات و خریداران آن‌ها در سطح کشور از نیازها و دغدغه‌های اصلی دولت در اتخاذ سیاست‌های مناسب برای مدیریت عرضه و تقاضا و ساماندهی نظام تامین و گردش کالا و توزیع آن در سطح کشور است. این موضوع به ویژه در شرایط بحرانی و یا وقوع حوادث غیر مترقبه نظیر سیل و زلزله از اهمیت مضاعفی برخوردار است؛ زیرا با اطلاعات دقیق، محصولات مورد نیاز را باید با بهترین شیوه و در کوتاه‌ترین زمان تامین و به محل‌های آسیب‌دیده و مورد نیاز رساند.

مطلب مهم دیگر اینکه دولت برای اجرایی کردن بسیاری از قوانین خود مانند قانون تجارت الکترونیکی و ایجاد دولت الکترونیک، قانون نظام صنفی و … می بایست شرایط و بسترهای لازم را فراهم نماید. به عنوان مثال مطابق ماده۷۱ قانون  نظام صنفی، واحدهای صنفی، مکلفند از صندوق مکانیزه فروش[۴] و یا دستگاه توزین دیجیتالی و یا هر دو برای فروش کالا یا ارائه خدمت خود استفاده نمایند و صورتحساب صادر کنند. واحدهای ذیربط برای رعایت این قانون نیاز به بسترهای لازم در مورد اطلاعات کالاها دارند.

مطابق ماده ۳۳ قانون تجارت الکترونیک بیان می‌دارد که تامین­کنندگان بایستی اطّلاعات مؤثر و مهم خود و محصولاتشان را برای تصمیم‌گیری در اختیار مصرف‌کنندگان جهت خرید و یا قبول شرایط قرار دهند. برای انجام این مهم، دولت باید شرایط و بسترهای لازم را برای اجرایی کردن این قانون از طریق دسترسی آسان و کم هزینه خریداران به اطلاعات تامین­کنندگان فراهم آورد.

به این ترتیب می‌بینیم که برای مدیریت زنجیره تامین و توزیع کالاها و خدمات (به­عبارت کوتاه مدیریت لجستیک) در سطح ملی در هر شرایطی نیاز به ایجاد ابزارهایی جهت شفاف نمودن بازار و آگاه ساختن بازیگران اقتصادی(دولت، تامین کنندگان، خریداران و مصرف کنندگان نهایی) از وضعیت جاری است. برای این منظور نیز لازم است که ابتدا اطلاعات پایه و مبنا به صورت جامع و استاندارد و با تعاریف مورد اتفاق همگانی در دسترس بازیگران اقتصادی قرار گیرد.

به طور خلاصه می­توان گفت ایران­کد بدنبال ایجاد مبنایی مشترک و مطمئن است که همه ذینفعان، به عنوان مرجع اطلاعاتی از آن استفاده نمایند و بنابراین، جریان اطلاعات با شکل گیری و استفاده از پایگاه مرکزی داده­ها (توسط ایران­کد) تسهیل خواهد شد.

 

ساختار کد ملّی کالا

شناسایی محصول و خدمات در فرآیندهای کسب و کار از نیازهای اساسی به شماره می‌آید. بسته به نیاز در هر مرحله از فرآیندهای کسب و کار به کالاهای در حال مبادله یا مبادله شده اشاره می‌شود و بسیاری تصمیمات بر اساس شناخت حاصل شده از کالا اتخاذ می‌گردد. از نمادها، استانداردها، تصاویر و دیگر ابزارها در شناخت محصول با هدف دستیابی به درکی مشترک از محصول مورد نظر دو طرف یک مبادله کسب و کار استفاده می‌شود.

در مواردی  شناخت یک محصول با کمک قرار دادن آن در یک گروه کفایت می‌کند و  در مواردی دیگر برای اشاره به یک محصول یا گروه مشابه باید با اشاره به جایگاه آن در یک طبقه­بندی سلسله مرتبی اشاره نمود و برای روشن کردن دقیق‌تر آن به توصیف ویژگی خاص آن محصول نیز پرداخت. از این رو در شناخت محصول از دو روش طبقه‌بندی و توصیف استفاده می‌شود و در بسیاری از موارد استفاده ترکیبی این دو روش می‌تواند شناخت صحیحی از یک قلم کالا فراهم نماید.

در طبقه­بندی، کالاهای مشابه بر اساس ویژگی یا ویژگی‌هایی در یک گروه قرار می‌گیرند. گروه‌های مشابه نیز عضو یک گروه یا خانواده عمومی‌تر هستند و این سلسله مراتب ادامه می‌یابد تا در سطح کلان به چند گروه مجزا دست بیابیم. به این ترتیب در پایین‌ترین سطح طبقه‌بندی به گروه کالاهایی می‌رسیم که شباهت­های بسیار دارند و هرچه در سلسله مراتب به بالاتر می‌رویم گروه‌ها بزرگتر اما کم تعداد‌تر می‌شوند و شباهت کالاهای عضو این گروه­ها در ویژگی‌های محدود‌تری خواهد بود.

توصیف یک راه‌حل شناخت است و عبارت از ارائه آگاهی جزیی از یک موجودیت از طریق بیان ‌مشخصه‌های آن موجودیت و ارزش‌ مربوط به هر مشخصه است. توصیف بر خلاف طبقه‌بندی با سطح جزئیات بیشتر، یک شناخت دقیق‌تر از موجودیت ارائه می‌دهد. بر این اساس، برای توصیف یک محصول، یک فرهنگ ویژگی‌های استاندارد نیاز است که بتوان نمونه‌های مختلف از یک طیف محصول را توصیف نمود. هدف اصلی توصیف ارائه یک شناخت جزیی‌تر از محصول در مقایسه با طبقه‌بندی است. در این شناخت به جای بیان جایگاه محصول بر پایه خصوصیات مشترک، کیفیت و چگونگی آن با سطح جزئیات بیشتر بیان می شود. در این نوع شناخت، هر محصول یا گروه محصول فارغ  از ارتباط با دیگر محصولات و تنها بر پایه ویژگی های خاص خود (خواه ذاتی یا کاربردی) شناخته می شود.

ایران کد دارای ساختار طبقه­بندی و توصیف ملی کالا مطابق قالب ۶ سطحی است که تمام کالاهای در گردش کشور را در آن جای داده است:

 

در انتهای سطح ۶ ساختار طبقه­بندی، تعدادی نام کالا قرار می­گیرد که به هر یک از اینها، نام پایه تکمیلی گفته می­شود. در مثال فوق یک کلیدکد شکل می گیرد (۱ ۱ ۱ ۲ ۱ ۲۵ ) که به یک یا چند نام پایه تکمیلی تخصیص می­یابد.

(در اینجا: انبردست=۲۵۱۲۱۱۱،  دم باریک=۲۵۱۲۱۱۲،  دم پهن=۲۵۱۲۱۱۳،  دم گرد=۲۵۱۲۱۱۴)

 

علاوه بر این، ایران کد یک پایگاه ثبت (رجیستری) برای پذیرش عضو ایجاد نموده است. در این پایگاه به هر موسسه یا شرکت یا بنگاه که به عضویت ایران­کد در آید یک کد عددی ۵ رقمی منحصر به فرد تخصیص داده می­شود. برای مثال با عضویت شرکت بیسکولارج در ایران­کد یک کد ۵ رقمی برای آن ثبت می­شود.

نکته: کدهای ۵ رقمی شرکتهای عضو ایران‌کد، سازگار با کدهایی است که قبلا توسط مرکز ملی شماره­گذاری کالا و خدمات ایران به شرکتهای عضو نظام بارکدی GS1 داده می­شده است.

سه بخش کدی که به هر قلم کالا داده می شود (کدسریال-کدشرکت عضو-کدساختار) کنار هم قرار گرفته و کد ۱۶ رقمی به عنوان شناسه یکتا موسوم به کد ملی کالا را تشکیل می‌دهد. (۷ رقم ساختار ملی طبقه­بندی کالا مشترک بین تمام موسسات و شرکتها، ۵ رقم کدی که به هر شرکت عضو داده می‌شود و ۴ رقم سریال که با الگوی خاص هر نام پایه تکمیلی کالا توسط شرکت به هر قلم محصولش داده می‌شود) کد ملی ۱۶ رقمی در کنار یک شرح که نام مصوب کالاست قرار می گیرد و به صورت یکتا آن را شناسایی می‌کند. شکل زیر ساختار داده‌ای کد ملی کالا در نظام ایران‌کد را نشان می دهد.

 

سپس اطلاعات مبنا(اطلاعات پایه و اساسی برای یک کالا) برای هر کالایی که کد ملی ۱۶ رقمی آن تعیین شده باشد، گردآوری شده و با آن متناظر می­شود. واحد اندازه­گیری، واحد شمارش، شرح انگلیسی و … از این نوع اطلاعات هستند. علاوه بر اطلاعات مبنا، برای هر قلم کالا مجموعه­ای از مشخصات و ویژگیهای فنی که به شناساندن آن کمک کند گردآوری و همراه با عکس یا عکسهایی از کالا در کاتالوگ الکترونیکی آن درج و در پرتال ملی اطلاع­رسانی منتشر می­شود.

در مرحله‌ی بعد پرتال ملی اطلاع­رسانی، اطلاعات همه شرکتها و موسسات و بنگاههای عضو شده و محصولات آنها را در اینترنت منتشر می­کند. در این پرتال به دلیل اینکه تمام داده­ها و اطلاعات کاملا مهندسی شده و کدگذاری شده و طبقه­بندی شده هستند، جستجو، بازیافت، کار با داده ها و تبادل آنها بسیار ساده و کارا بوده و امکان برقراری ارتباط دقیق بین همه کسانی که با قلم کالای خاصی سر و کار دارند فراهم است.

علاوه بر این، ایران کد امکانی را فراهم نموده و در اختیار اعضای خود قرار داده است که آنها بتوانند کد ملی ۱۶رقمی را به نماد بارکد تبدیل نموده(توسط یک نرم­افزار کامپیوتری که کد ۱۶ رقمی را دریافت می­کند و بارکد میله­ای را تولید می­نماید) و بر روی تگ، برچسب یا بسته­بندی محصول خود چاپ کنند. این کار باعث می­شود که خواندن اطلاعات با روشهای کامپیوتری امکان­پذیر شود و از جمله فروشگاههای زنجیره­ای و دیگر خرده­فروشان بتوانند با دستگاهها و صندوقهای فروش خودکار در نقطه فروش(POS) راحت­تر کار خود را انجام دهند.

نظام طبقه‌بندی ایران‌کد از نوع کاربردی و ماهیتی است. سطح ابتدایی طبقه‌بندی ایران‌کد بر اساس کاربرد است که با محوریت انسان و نیازهای او شکل گرفته و توسعه یافته است. هر‌چه به سمت سطوح پایین‌تر ساختار طبقه بندی برویم این طبقه‌بندی شکل ماهیتی به خود می‌گیرد. به عنوان مثال می‌توان به  کلاس ۰۱ که با توجه به نیاز انسان به غذا، کلاس ۱۱ که با توجه به نیاز انسان به پوشاک، اثاثیه، لوازم التحریر و کلاس ۲۱ که با توجه به نیاز انسان به دارو و اقلام پزشکی و… اشاره نمود.

خروجی این نظام طبقه‌بندی در قالب یک ساختار شکل می‌گیرد و ساختار طبقه‌بندی دربرگیرنده طیفی از محصولات است به نحوی که هرمحصول خاص بتواند در یک موقعیت منحصر به‌فرد از آن جای گیرد. در مثال زیر کاربردی و ماهیتی بودن ساختار را در دو کلاس مربوط به مواد غذایی و قطعات خودرو، را می‌توان مشاهده کرد.

 

دقت شود که در نظام ایران‌کد، کالا را از نظر نوع به سه دسته‌ی وارداتی، غیر وارداتی تولیدی و غیر وارداتی توزیعی تقسیم می‌کنند که این سه دسته در شکل زیر قابل مشاهده است:

 

دقت شود که در نظام ایران‌کد، کالا از نظر ماهیتی به دو دسته‌ی عمده‌ی قطعات و غیر قطعات تقسیم می‌شود. غیر قطعات نیز، خود شامل فلّه و قابل شمارش است.

 

در نهایت، نمونه‌ای از کدگذاری ۱۶ رقمی کالا در ایران‌کد به صورت زیر خواهد بود:

 

تا به اینجا به میزان نیاز، ساختار کد ملی کالا در نظام ایران کد را شناختیم. در قسمت بعدی از این سری مقالات با خدماتی که مرکز ملّی شماره‌گذاری در حال حاضر و در آینده به مشتریان خود ارائه خواهد داد آشنا خواهیم شد.